Σε άλλους καιρούς, ο αστρολάβος καθοδηγούσε τους ναυτικούς στα ταξίδια τους και αποκάλυπτε στους ανθρώπους τις κινήσεις των άστρων και τις φωτεινές αναλαμπές τους. Ο σύγχρονος αστρολάβος, που κρατά στα χέρια του ο αναγνώστης, δεν έχει διαφορετική φιλοδοξία. Το ταξίδι όμως που υπόσχεται κρύβει μεγαλύτερες εκπλήξεις και αναπάντεχες διαδρομές. Θα ξεκινήσει από τα θαυμαστά του Σύμπαντος, τους μακρινούς γαλαξίες και τους κομήτες, την αντιύλη και τις υπέρλαμπρες εκρήξεις αστεριών. Στη συνέχεια, θα αναζητήσει τις απαντήσεις που δίδει η σημερινή επιστήμη στα προαιώνια ερωτήματα του ανθρώπου: για την έννοια του χρόνου αλλά και την ύπαρξη εξωγήινης ζωής, για το μεγάλο πείραμα του CERN αλλά και την ανίχνευση του φαντασματικού νετρίνου στα θαλάσσια βάθη της Πύλου.
H συμπόρευσή του όμως με τον αναγνώστη θα επιτρέψει στον αστρολάβο και μια διαφορετική περιήγηση. Εκείνην στον κόσμο του ανθρώπου και της Ζωής του. Πρώτα θα προσπαθήσει να ανιχνεύσει την οδυνηρή κρίση που κρατά σήμερα δέσμια την Ελλάδα· και να εντοπίσει, στην πρόσφατη πορεία της, τις αιτίες των σημερινών δεινών, αλλά και τα επιτεύγματά της. Την περιήγηση θα ολοκληρώσει -με τη συμπόρευση του αναγνώστη, πάντοτε- μια ματιά στον σύγχρονο άνθρωπο και τη μοίρα του· που αισθάνεται μετέωρος ανάμεσα στην εκρηκτική ανάπτυξη της τεχνολογίας και την κυριαρχία ενός οικονομικού συστήματος με ανάλγητο πρόσωπο.
Το ταξίδι, λοιπόν, που υπόσχεται ο σημερινός Αστρολάβος, έχει έναν γνώριμο προορισμό. Είναι οι κόσμοι που κινείται χρόνια τώρα ο συγγραφέας: τα αινίγματα του Σύμπαντος και η πορεία της Ελλάδας, οι κατακτήσεις της επιστήμης και η ανθρώπινη μοίρα. Μόνον που οι κόσμοι αυτοί του συγγραφέα, όπως το ίδιο το Σύμπαν μετά τη Μεγάλη Έκρηξη, μοιάζουν τώρα σαν να διαστέλλονται αιφνίδια και ανεξήγητα, σαν να θέλουν να καλύψουν τον χώρο και τον χρόνο. Η προσδοκία τους είναι ότι κάπου εκεί θα συναντήσουν και τους κόσμους του αναγνώστη, τις αγωνίες και τα ερωτήματά του. Τότε η χειραψία, του συγγραφέα με τον αναγνώστη, δεν θα είναι πια στα σκοτεινά. Θα γίνει υπό το φως των άστρων και με το στίγμα που αποκάλυψε ένας αστρολάβος του Ουρανού και της Ζωής.
Απόσπασμα από το βιβλίο
Υπό τύπον προλόγου
ΟΙ ΙΧΝΗΛΑΣΙΕΣ ΕΝΟΣ ΑΣΤΡΟΛΑΒΟΥ
Την πλάση οι αρχαίοι Έλληνες τη λέγανε Κόσμο, που θα πει στολίδι, μα ιδιαίτερα Κόσμο είπανε όσα βρίσκουνται απάνου στη Γης και τη στολίζουνε σα να ’ναι το πλουμισμένο ρούχο της. Τον παλιόν καιρό οι κοπέλες κεντούσανε στα ρούχα τους ξόμπλια που παρασταίνανε αλλού τον Ουρανό με τ’ άστρα, αλλού τη Γης με τα λουλούδια, αλλού τη Θάλασσα με τα ψάρια. Και τα πιο πολλά αγάλματα παρασταίνουνε αλληγορικά με πρόσωπα πότε τη Θάλασσα, πότε τον Ήλιο, πότε το Φεγγάρι κι άλλα.
Φώτης Κόντογλου, Ο Αστρολάβος
Στις πικρές ημέρες που ζει σήμερα η πατρίδα, και ονομάστηκαν από τους πολλούς «κρίση», η έκδοση ενός καινούργιου βιβλίου είναι μια δύσκολη απόφαση. Δεν εννοώ μόνον για τον εκδότη. Θεωρώ ότι και ο συγγραφέας έχει ένα ανάλογο δίλημμα. Την έκδοση του βιβλίου του πρέπει να αισθάνεται σαν μια εσωτερική ανάγκη που αδυνατεί να παρακάμψει. Αλλιώς, δεν έχει νόημα. Πλήθυνε στις μέρες μας η φλυαρία, ο εύκολος λόγος. Ο αναγνώστης, ο υποθετικός αναγνώστης, στέκεται αμήχανος. Τι άραγε έχουν να του πουν τόσες καινούργιες σελίδες;
Ας αρχίσομε από μια απαραίτητη εισαγωγή. Το βιβλίο που κρατά στα χέρια του ο αναγνώστης αποτελείται από μια σειρά κειμένων με ευρύτατη θεματολογία. Πολλά γράφηκαν ειδικά γι’ αυτές τις σελίδες. Άλλα πάλι φιλοξενήθηκαν σε μια πρώτη μορφή στις εφημερίδες που αρθρογραφούσε τα τελευταία χρόνια ο συγγραφέας. Υπάρχουν επίσης κείμενα που διαβάστηκαν σε ειδικές περιστάσεις και είναι άγνωστα στο ευρύ κοινό. Το κάθε κείμενο όμως έχει υποστεί μια επεξεργασία από την αρχή, συμπληρώθηκε με νέα στοιχεία, και όπου χρειαζόταν απέκτησε και ένα εισαγωγικό σημείωμα. Τώρα που παραδίδονται στον τελικό κριτή –τον αναγνώστη– έχω την αίσθηση ότι απαλλάχτηκαν από τη σκόνη του χρόνου και, όσο γίνεται, από τις αδυναμίες του συγγραφέα.
Είναι πάντως αλήθεια ότι τα αγαπώ πολύ αυτά τα κείμενα. Περικλείουν τη δική μου οπτική για τον κόσμο, συμπυκνώνουν τις δικές μου σκέψεις και ιδέες. Ξέρω ακόμα ότι τα αγάπησαν και όσοι έτυχε να τα διαβάσουν ή να τα ακούσουν.
Εννοείται, βέβαια, ότι τη δομή του βιβλίου, και ως ένα βαθμό το περιεχόμενό του, επέβαλαν οι διαφορετικοί κόσμοι που κινήθηκε μέχρι τώρα η ζωή του συγγραφέα: η επιστήμη και τα επιτεύγματά της· η πανεπιστημιακή ζωή και η Παιδεία· ο δημόσιος χώρος, που περικλείει και την έννοια του πολίτη.
Όσο για τον άλλο κόσμο, εκείνον της συγγραφής, είναι σε πρώτη ματιά αυτόνομος. Αγγίζει βέβαια τους άλλους κόσμους, αντλεί από τους άξονές τους. Έχει όμως τους δικούς του νόμους –αν έχει νόμους!– και τις δικές του, πιο εσωτερικές αναζητήσεις. «Από τη σειρά των ανεξήγητων φαινομένων», γράφει ο Μπόρχες, «που αποτελούν το Σύμπαν, ή τον χρόνο, έτσι και η δημιουργία ενός βιβλίου δεν είναι λιγότερο μυστηριώδης. Όπως και όλες οι πράξεις του Σύμπαντος, είναι μια πράξη μαγική. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι ο πιο συναισθηματικός τρόπος για να προφέρεις ένα όνομα. Τώρα προφέρω εγώ το όνομά της: Maria Kodama· τόσα πρωινά, τόσες θάλασσες, τόσοι κήποι της ανατολής και της δύσης».
Το παρόν λοιπόν βιβλίο είναι ο τρόπος που ο συγγραφέας προσπαθεί να προφέρει ένα όνομα –το όνομά της– στα πρωινά και στις θάλασσες του κόσμου. Ο τρόπος αυτός δίδει και στο βιβλίο, στο κάθε βιβλίο, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αλλά και τις κρυφές του διαδρομές.
Ας δούμε με κάποιες λεπτομέρειες τη δομή του βιβλίου. Πρώτα από όλα διαμορφώθηκε έτσι, σε ευδιάκριτες ενότητες, ώστε να διευκολύνεται η ανάγνωσή του. Όπως δηλώνει και ο τίτλος, το βιβλίο είναι ένας αστρολάβος. Το σπουδαίο αυτό αστρονομικό όργανο βοηθούσε για πολλούς αιώνες στη ναυσιπλοΐα και στην παρατήρηση του Ήλιου και των αστεριών. Εδώ θα συνοδεύει, με τη σοφία του, την πλεύση του αναγνώστη ανάμεσα στα κείμενα, στο ταξίδι του στα ορατά και αόρατα του Κόσμου.
Το στίγμα του ταξιδιού υπονοείται άλλωστε και από τον τίτλο του βιβλίου. Η πρώτη του μεγάλη ενότητα περιστρέφεται γύρω από τα θαυμαστά φαινόμενα του Σύμπαντος, την εξέλιξη ή τα άλυτα μυστήριά του. Διαχωρίζεται όμως φυσιολογικά σε δύο αλληλένδετα κεφάλαια. Στο πρώτο, που επιγράφεται «Τα θαυμαστά του Σύμπαντος», ιχνηλατώνται μερικές από τις πιο χαρακτηριστικές «παρουσίες» στο αδιανόητο αυτό Όλον, που αποτελεί ωστόσο και δικό μας σπίτι. Οι μακρινοί γαλαξίες και τα άστρα, οι κομήτες και τα φαντασματικά νετρίνα, η αντιύλη αλλά και οι υπέρλαμπρες εκρήξεις αστεριών. Ελπίζεται ότι ο αναγνώστης θα αποκτήσει έτσι μια πρώτη συνείδηση του Κόσμου μας, μια αίσθηση της απεραντοσύνης του.
Το δεύτερο κεφάλαιο της ατέλειωτης αυτής διαδρομής επιγράφεται «Ο άνθρωπος και το Σύμπαν». Aναφέρεται στα συγκλονιστικά επιτεύγματα της επιστήμης και στις απαντήσεις που δίδει στα προαιώνια ερωτήματα της ανθρώπινης υπάρξεως. Η έννοια του χρόνου αλλά και η ύπαρξη εξωγήινης ζωής, ο μεγάλος επιταχυντής του CERN αλλά και το σωματίδιο του Θεού, η «Θεωρία των Πάντων» αλλά και η ανίχνευση του νετρίνου στα θαλάσσια βάθη της Πύλου καλύπτουν ανάμεσα σε άλλα τις σελίδες του. Επιχειρούν έτσι να φωτίσουν τη σχέση του ανθρώπου με το Σύμπαν και να αναδείξουν την ασίγαστη λαχτάρα του να αποκαλύψει τους νόμους που το διέπουν.
Ας σημειωθεί ότι το καθένα από τα είκοσι κείμενα αυτής της ενότητας –αλλά και της δεύτερης που ακολουθεί– διαθέτει αυτοδύναμη ζωή και ύπαρξη. Ο αναγνώστης έχει λοιπόν τη δυνατότητα να επιλέξει εκείνος τη σειρά που θα τα διαβάσει, ανάλογα με τη διάθεση ή τα ενδιαφέροντά του.
Η δεύτερη τώρα ενότητα του βιβλίου, που επιγράφεται συνοπτικά «Της Ζωής», χωρίζεται και εκείνη σε διακλαδώσεις. Αρχίζει με ένα χωριστό κεφάλαιο που έχει τον χαρακτηριστικό τίτλο «Ένα σημειωματάριο για την κρίση». Σε αυτό συγκεντρώθηκαν μερικά κείμενα που γράφηκαν πρόσφατα και αφορούν την ίδια την «κρίση». Με αμηχανία αλλά και οδύνη, προσπαθούν να ανιχνεύσουν τα αίτια, να συλλάβουν τις διαστάσεις της.
Το ενδιαφέρον ωστόσο είναι άλλο. Αξίζει λοιπόν να τονισθεί, και να τονισθεί με έμφαση, ότι σε όλα τα κείμενα αυτής της ενότητας υπάρχουν σαφείς υπαινιγμοί: Ότι έτσι που προχωρούσε η Ελλάδα, με διάτρητους τους θεσμούς και τις αξίες της, θα κατέληγε κάποια στιγμή σε ένα οδυνηρό αδιέξοδο. Δεν ήταν, φυσικά, η αίσθηση αυτή κάποιου είδους προφητεία. Την πικρία του συγγραφέα απηχούσε περισσότερο, την απόγνωσή του. Ειδικά το δεύτερο κεφάλαιο, «Η Ελλάδα και ο κόσμος της», εστιάζει στα δεινά της εθνικής μας ζωής, αλλά και στα επιτεύγματα ή τις λαχτάρες της. Ένας μάλιστα όρος, που χρησιμοποιούσα συχνά στις ομιλίες και τα κείμενά μου, απέκτησε μεγάλη διάδοση και αποδοχή. Είναι η «παράλληλη» Ελλάδα, που, από τότε που γνωρίζομε την ιστορία μας, εξακολουθεί να πράττει το σωστό και το δύσκολο· και να αντιτίθεται στην Ελλάδα των κενών λόγων, της δημαγωγίας ή της κομματικής ιδιοτέλειας.
Φυσιολογικά φθάνει έτσι κανείς στο κεφάλαιο «Τα πάθη της ελληνικής Παιδείας», που είναι και το τρίτο αυτής της ενότητας. Εδώ, δεν χρειάζεται να ειπωθούν πολλά. Διότι τα πάθη της Παιδείας τα ζουν με κυμαινόμενη ένταση καθηγητές και φοιτητές, γονείς αλλά και οι «αρμόδιοι» σε κάθε της επίπεδο. Όπως ζουν και τα θαύματά της: τον δάσκαλο που επιμένει να διδάσκει σωστά τα παιδιά, τον φοιτητή που διακρίνεται για τον μόχθο και τη λαχτάρα του να προχωρήσει, τον Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο με το ήθος και τις ερευνητικές περγαμηνές.
Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι, επειδή ο συγγραφέας ανάλωσε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του στα πράγματα της Παιδείας, και πολλές υπήρξαν οι εμπειρίες του, εδώ επέλεξε να φωτίσει ορισμένες μόνον χαρακτηριστικές πλευρές της. Είναι απλοί υπαινιγμοί, ψηφίδες σε ένα οικοδόμημα χωρίς όρια. Ένα όμως ερώτημα αναδύεται σπαρακτικό: Πώς φτάσαμε εκεί; Διότι, ενώ όλοι ομνύουν στον ρόλο και τη σημασία της Παιδείας, τώρα, μετά από τόσα χρόνια, οι βασικοί της άξονες, η λειτουργία και το κύρος της, παραμένουν πληγωμένοι και διάτρητοι.
Το τέταρτο, τέλος, κεφάλαιο στην ενότητα «Της Ζωής» επιχειρεί να κινηθεί έξω από τα όρια του τόπου μας, σε ερωτήματα που αγγίζουν τον σύγχρονο άνθρωπο και τη μοίρα του. Θίγονται έτσι θέματα όπως η εκρηκτική ανάπτυξη της τεχνολογίας, η κυριαρχία μιας οικονομίας ανοικτής αλλά και ανάλγητης, και επίσης το αναπότρεπτο, όπως φαίνεται, των πολεμικών συγκρούσεων. Μια Ελλάδα που παραπαίει καλείται συνεπώς να υπάρξει σε ένα παγκόσμιο περιβάλλον μεταβαλλόμενο, αλλά και προκλητικό. «Η ανθρώπινη μοίρα», όπως είναι ο τίτλος του κεφαλαίου, επηρεάζει και διεισδύει στην ελληνική μοίρα. Το παράδοξο είναι ότι, όσον αφορά τις οικονομικές εξελίξεις τουλάχιστον, και το αντίστροφο αποδείχθηκε ότι ισχύει.
Εννοείται ότι μήτε οι δύο μεγάλες ενότητες του βιβλίου, μήτε τα επιμέρους κεφάλαιά του έχουν αυστηρά τα όρια. Επικοινωνούν μεταξύ τους, άλλοτε με φανερές διόδους, κάποτε με μυστικά μονοπάτια. Στους παλιούς καιρούς δεν ήταν ξεκομμένος άλλωστε ο άνθρωπος από τα θαυμαστά του Ουρανού. Στα κείμενα του βιβλίου ίσως μάλιστα να επισημανθούν από τον αναγνώστη και κάποιες επαναλήψεις. Είναι ενσυνείδητες οι περισσότερες, είτε για να αναδείξουν μια έννοια σημαντική είτε για να συντελέσουν στην αυτονομία του κειμένου.
**Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης και ο Ιανός σας προσκαλούν στην παρουσίαση του βιβλίου "Ένας αστρολάβος του Ουρανού και της Ζωής" του Γιώργου Γραμματικάκη, την Παρασκευή 11 Ιανουαρίου 2013, στις 18.00 στον ΙΑΝΟ (Σταδίου 24, τηλ. 2102317917)
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου